Kościół Świętych Apostołów Filipa i Jakuba w Żorach

---

Historia

Początki kościoła w Żorach pozostają owiane tajemnicą, jednak tradycja podaje, że wieś ta posiadała parafialny obiekt sakralny. Historyczne dokumenty z XII wieku potwierdzają tę wiadomość. W szczególności, papież Celestyn III, na mocy bulli wydanej 9 kwietnia 1193 roku w Lateranie, ustanawia pod opieką klasztor Kanoników Regularnych na Piasku w Wrocławiu, nadanie mające na celu zapewnienie wsparcia dla wsi Żary, znanej przez wieki również pod nazwą „Żale”. Kościół jest tam wymieniony w łacińskim zapisie jako “Villam in zarist cum ecelesia”. Dzięki temu możemy przypuszczać, że świątynia w Żarach mogła zostać wzniesiona już w pierwszych latach po przyjęciu chrześcijaństwa, które zaczęło rozwijać się w Polsce Bolesławowskiej. Najstarsze kościoły w naszym kraju zakładano zwykle w miejscach dawnych kultów pogańskich, co podkreśla dokument wydany przez Henryka Brodatego w 1175 roku, dotyczący magnata śląskiego Mikory, właściciela żarskiego folwarku. Wspomniana wzmianka wskazuje, że ówczesny właściciel „wyposażył kościół fundacji Piotra Własta ziemią oraz kilkoma zwierzętami”.

Świątynia znajdowała się w południowej części murów obronnych, które zbudowano z cegły, w sąsiedztwie Bramy Krakowskiej, w rejonie obecnego Dolnego przedmieścia. Nad kościołem wznosiła się wieża z dzwonem, a w bezpośrednim sąsiedztwie znajdowały się zakrystia oraz cmentarz. Niektórzy badacze wskazują na dokument z 25 maja 1223 roku, dotyczący zakonu sióstr norbertanek w Rybniku, w którym przewija się nazwa „ecclesia de Sale”, co może odnosić się do kościoła żorskiego, aczkolwiek istnieją pewne wątpliwości, ponieważ lokalizacja „Sale” może również dotyczyć Solcy, osady przy obecnej dzielnicy Doły w Karwinie.

Obecny kościół parafialny został wzniesiony w XIII wieku. Zachowane fragmenty prawej konstrukcji ceglanej ukazują, że realizacja budowy przebiegała równolegle z pracami fortyfikacyjnymi. W szczególności wezwanie św. Filipa i Jakuba stanowi dowód na jego pozytywne narodzenie. Odbudowa kościoła jest związana z Piastami śląskimi, szczególnie księciem opolsko-raciborskim Władysławem oraz jego następcą Przemysławem. Gotowa konstrukcja została umiejscowiona w centralnej części północnej owalnicy miasta, natomiast jej lokalizacja w pobliżu obronnych murów oraz gotycki styl budowli przyczyniły się do obrony Żor podczas wojen w latach 1345, 1433 oraz 1473.

W trakcie swojej historii, kościół przeszedł przez różne etapy, w tym był w rękach ewangelików, podczas gdy katolicy gromadzili się w małej drewnianej świątyni pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Okres ten trwał od 1569 do 1629 roku, kiedy to obiekt powrócił w ręce katolików. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że ówczesny kościół dysponował trzema dzwonami: dwoma umiejscowionymi na wieży i jednym nad świątynią. W 1658 roku dodano jeszcze jeden, ogromny dzwon znany jako „Filip i Jakub”.

Kościół ten niestety przeszedł wiele prób mających jego zniszczenie, z których największe wynikały z licznych pożarów. Pierwszy z nich miał miejsce w 1583 roku. W wyniku drugiego pożaru, który wybuchł 17 maja 1661 roku, doszło do zniszczenia sklepień, a ołtarze w kościele zostały doszczętnie spalone. Pożar, który strawił całe miasto, zmusił mieszkańców do podjęcia odbudowy, która została ukończona w 1673 roku. Wprowadzone zmiany były na tyle istotne, że w końcu XVII wieku nazywano go revitalizowanym, „nowym”. Dalsze pożary nawiedzały Żory w kolejnych latach, a w 1807 roku ogień zniszczył kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, którego odbudowa nie miała miejsca. W związku z tym, prawa parafialne zostały przeniesione na kościół świętych Filipa i Jakuba. Najcięższe zniszczenia przyniosła II wojna światowa, w wyniku której Żory stały się jednym z najbardziej zrujnowanych miast w Polsce, znikającą z niemal 80% zabudowy. W trakcie opuszczenia miasta, Niemcy zniszczyli filary kościoła, co doprowadziło do ruiny tej historycznej budowli.

5 maja 1946 roku biskup Stanisław Adamski odwiedził zniszczony obiekt, co zapoczątkowało proces odbudowy w latach 1946-1948. Poświęcenie nowego kościoła miało miejsce 4 czerwca 1950 roku. Pierwsza msza święta odprawiona w odbudowanej świątyni miała miejsce podczas odpustu parafialnego ku czci Matki Bożej Różańcowej w październiku 1950 roku. W późniejszych latach, w 1962 roku, biskup Juliusz Bieniek dokonał konsekracji nowego ołtarza oraz rekonsekracji kościoła. W tym czasie parafia wzbogaciła się również o relikwie świętych Apostołów Filipa i Jakuba.

Architektura

Odbudowany kościół Świętych Apostołów Filipa i Jakuba w Żorach wyróżnia się imponującymi wymiarami: ma 26,05 m długości, 13,8 m szerokości oraz 12,5 m wysokości. Na północnej stronie umieszczono dziewięć ostrołukowych okien, podczas gdy od południa znajduje się ich osiem. Zachodnią ścianę zdobi jedno okno.

Wewnątrz budynku mieści się chór o długości 17,5 metra, szerokości 8 metrów oraz wysokości 12 metrów. Świątynia składa się z trzech naw, które mają równą wysokość, a nad częścią prezbiterialną również rozpostarte jest sklepienie krzyżowo-żebrowe. Całość podpierają sześć ośmiokątnych filarów, których baza została uproszczona do prostej płyty o kwadratowej podstawie.

Na zachodniej ścianie usytuowana jest wbudowana wieża, osiągająca długość 54 metrów. Wieża ta ma cztery kondygnacje, jest oszkarpowana na narożnikach, a w trzeciej kondygnacji wprowadzono formę ośmioboczną, zwieńczoną barokowym hełmem z krzyżem. Cała świątynia została zbudowana z cegły w układzie wendyjskim oraz kamienia, co nadaje jej wyjątkowy charakter.

Na południowej ścianie znajduje się kaplica Matki Bożej Miłosierdzia (Żorskiej), ufundowana przez burmistrza Zygmunta Wacława Linka w 1690 roku. To rotunda nakryta kopułą, na której ścianach umieszczono epitafia fundatora oraz jego żony Justyny. W przeszłości wewnątrz kaplicy znajdował się ołtarz z obrazem Matki Bożej Żorskiej. Z czasem kaplica przekształciła się w pomnik 1000-lecia chrztu, a obecnie służy jako miejsce całodobowej adoracji Najświętszego Sakramentu. W kwietniu 2012 roku wymieniono starą ocynkowaną blachę na dachu kaplicy na nową, miedzianą.

Do kościoła dobudowano prostokątną zakrystię oraz sześcioboczną kaplicę, według projektu Feliksa Kanclerza. Zmiany obejmowały również likwidację apsydalnego zakończenia kościoła oraz frontowych przedsionków. Obecnie do świątyni prowadzą trzy wejścia. Główne wejście wyróżnia ostrołukowy portal frontowy, drugie to również profilowany portal ostrołukowy, umieszczony w środkowej części południowej nawy. Trzecie wejście prowadzi bezpośrednio do prezbiterium.

Wnętrze kościoła

Wnętrze kościoła, które przeszło znaczące zniszczenia w wyniku działań wojennych, zostało pieczołowicie odbudowane według koncepcji profesora Zbigniewa Wzorka z Krakowa. Jego dziełem jest nie tylko trzech ołtarzy, ale również ambona ozdobiona symbolami czterech ewangelistów.

Główny ołtarz kościoła charakteryzuje się trójkondygnacyjną nastawą, umiejscowioną na ścianie apsydy prezbiterium. W jego dolnej części ceramiczna płaskorzeźba ilustruje ukoronowanie Matki Bożej, druga kondygnacja ukazuje świętych tysiąclecia, a trzecia przedstawia kościół walczący. W zwieńczeniu głównego ołtarza znajduje się symbol Trójcy Świętej, poniżej którego umieszczono figury patronów: świętych Apostołów Filipa i Jakuba.

Na tle ołtarza wisi obraz Matki Bożej Miłosierdzia z dzieciątkiem Jezus, pochodzący z 1690 roku. Na przestrzeni lat obraz ten był usytuowany w kaplicy Linków, jednak po II wojnie światowej przeniesiono go do aktualnego miejsca w strukturze ołtarza głównego. Z harmonijnym stylem głównego ołtarza współgrają dwa boczne ołtarze. Ołtarz Świętej Rodziny znajduje się po lewej stronie, natomiast po prawej obok siebie stoją św. Barbara, bł. Jadwiga oraz św. Katarzyna. Rzeźby oraz płaskorzeźby, które wzbogacają wnętrze, wykonała rzeźbiarka Reichert-Tołthowa.

Pod chórem, na bocznej ścianie czworokątnego filaru, można dostrzec figurę św. Antoniego Padewskiego. Na północnej ścianie umieszczono zabytkowy krzyż z XVII wieku oraz tablicę poświęconą ks. Klimkowi. Wnętrze kościoła zwiększa urok nowych stacji drogi krzyżowej, które są wykonane w formie płaskorzeźb. Autorem tych stacji jest W. Brandtsteter.

Również witraże, zaprojektowane przez artystę plastyka Łukasza Karnowskiego, przedstawiają treści związane z tajemnicami różańca świętego. W tylnej części kościoła zlokalizowano chór, gdzie znajdują się organy, które zostały zbudowane w 1969 roku przez zakład budowy organów w Rybniku. Podłoga kościoła przykryta jest marmurowymi płytkami ułożonymi w charakterystyczny wzór szachownicy, a ławki oraz konfesjonały wykonano z dębowego drewna.

Inwentarz kościoła obejmuje również liczne cenne zabytki ruchome, w tym krzyże, monstrancje, kielichy oraz obrazy i rzeźby, które pochodzą z XV i XVII wieku. Te elementy stanowią niezwykle istotną pozostałość po dawnej aranżacji wnętrza kościoła.

Dzwony kościoła

Podczas II wojny światowej dzwony kościoła farnego zostały zrabowane przez hitlerowców, którzy przetopili je na cele militarne, takie jak działa i amunicja. W rezultacie, tylko w 1948 roku przy wieży zainstalowano małą sygnaturkę, która miała jedynie za zadanie dzwonić na podniesienie.

Po upływie dekady, ksiądz Adam Bieżanowski, proboszcz parafii, podjął inicjatywę zamówienia nowych dzwonów w ludwisarni w Dąbrowie Górniczej. Para fiana z Żor z mobilizowała się, zbierając pięć wagonów złomu o łącznej wartości 80 tys. zł. Wśród zebranych materiałów znalazły się nie tylko stare garnki czy piecyki żeliwne, ale również pozostałości po pociskach z okresu wojny, które zostały zebrane na terenie miasta.

Nowe dzwony, które wykonano, nosiły nazwy: „Św. św. Filipa i Jakuba” (waga 1,6 t, średnica 1,4 m), „Matka Boża” (waga 900 kg, średnica 1,1 m), „Św. Józef” (waga 620 kg, średnica 1,05 m) oraz „Św. Barbara” (waga 490 kg, średnica 95 cm). Ich pierwsze uruchomienie miało miejsce 11 maja 1959 roku, podczas Święta Ogniowego, które było połączone z odpustem.

W 2008 roku przeprowadzono modernizację, podczas której wymieniono 3 z 4 dzwonów, z wyjątkiem największego, „Św. św. Filipa i Jakuba”. Realizację zamówienia podjęła ludwisarnia Rudolfa Pernera z niemieckiej Pasawy.

---

Oceń: Kościół Świętych Apostołów Filipa i Jakuba w Żorach

---